ฉนฺทนานตฺตนฺติ สงฺกปฺปนานตฺตตาย รูเป ฉนฺโท สทฺเท ฉนฺโทติ เอวํ ฉนฺทนานตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ปริฬาหนานตฺตนฺติ ฉนฺทนานตฺตตาย รูปปริฬาโห สทฺทปริฬาโหติ เอวํ ปริฬาหนานตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ปริเยสนานานตฺตนฺติ ปริฬาหนานตฺตตาย รูปปริเยสนาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ลาภนานตฺตนฺติ ปริเยสนานานตฺตตาย รูปปฏิลาภาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชตีติฯ

ธมฺมนานตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

20-24. ญาณปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา

[75] ญาณปญฺจกนิทฺเทเส เตสํ ปญฺจนฺนํ ญาณานํ อนุปุพฺพสมฺพนฺธสพฺภาวโต เอกโตว ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานิ กตานิฯ อภิญฺญาตา โหนฺตีติ ธมฺมสภาวลกฺขณชานนวเสน สุฏฺฐุ ญาตา โหนฺติฯ ญาตา โหนฺตีติ ญาตปริญฺญาวเสน สภาวโต ญาตตฺตา ญาตา นาม โหนฺติฯ เยน ญาเณน เต ธมฺมา ญาตา โหนฺติ, ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาติ สมฺพนฺโธฯ อิมินาว นเยน เสสญาณานิปิ โยเชตพฺพานิฯ ปริญฺญาตา โหนฺตีติ สามญฺญลกฺขณวเสน สมนฺตโต ญาตา โหนฺติฯ ตีริตา โหนฺตีติ ตีรณปริญฺญาวเสน อนิจฺจาทิโต อุปปริกฺขิตา สมาปิตา นาม โหนฺติฯ ปหีนา โหนฺตีติ อนิจฺจานุปสฺสนาทินา ญาเณน นิจฺจสญฺญาทโย ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺฐาย ปหีนา โหนฺติฯ ปริจฺจตฺตา โหนฺตีติ ปหานวเสเนว ฉฑฺฑิตา นาม โหนฺติฯ ภาวิตา โหนฺตีติ วฑฺฒิตา ปริภาวิตา จ โหนฺติฯ เอกรสา โหนฺตีติ สกิจฺจสาธนปฏิปกฺขปหาเนน เอกกิจฺจา โหนฺติ, ปจฺจนีกโต วา วิมุตฺติวเสน วิมุตฺติรเสน เอกรสา โหนฺติฯ สจฺฉิกตา โหนฺตีติ ปฏิลาภวเสน ผลธมฺโม ปฏิเวธวเสน นิพฺพานธมฺโมติ ปจฺจกฺขกตา โหนฺติฯ ผสฺสิตา โหนฺตีติ ปฏิลาภผุสเนน ปฏิเวธผุสเนน จ ผสฺสิตา อนุภูตา โหนฺติฯ อิมานิ ปญฺจ ญาณานิ เหฏฺฐา สุตมยญาณวเสน วุตฺตานิ, อิธ สกิจฺจสาธนวเสนฯ

ญาณปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

25-28. ปฏิสมฺภิทาญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[76] ปฏิสมฺภิทาญาณนิทฺเทเส ยสฺมา ธมฺเม อวุตฺเต ตสฺส กิจฺจํ น สกฺกา วตฺตุํ, ตสฺมา อุทฺทิฏฺฐานํ ปฏิปาฏิํ อนาทิยิตฺวา ปฐมํ ธมฺมา นิทฺทิฏฺฐาฯ

ธมฺมาทีนํ อตฺถา วุตฺตาเยวฯ สทฺธินฺทฺริยํ ธมฺโมติอาทีหิ ธมฺมสทฺทปริยาปนฺเน ธมฺเม วตฺวา นานตฺตสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อญฺโญ สทฺธินฺทฺริยํ ธมฺโมติอาทิมาหฯ ‘‘อญฺโญ ธมฺโม’’ติ หิ วุตฺเต ธมฺมานํ นานตฺตํ ทสฺสิตํ โหติฯ ปฏิวิทิตาติ อภิมุขภาเวน วิทิตา ปากฏา นาม โหนฺติฯ เตน ปฏิสมฺภิทาปทสฺส อตฺโถ วุตฺโตฯ อธิโมกฺขฏฺโฐ อตฺโถติอาทีหิ เตสํ สทฺธาทีนํ อธิมุจฺจนาทิกิจฺจํ อตฺโถ นามาติ ทสฺเสติฯ สนฺทสฺเสตุนฺติ ปรํ ญาเปตุกามสฺส ปรํ สนฺทสฺเสตุํฯ ปรสฺส ปน วจนํ สุณนฺตสฺสาปิ ลพฺภติเยวฯ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปาติ นามพฺยญฺชนํ นามนิรุตฺติ นามาภิลาโปฯ นามญฺหิ อตฺถํ พฺยญฺชยตีติ พฺยญฺชนํ, ‘‘สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา สงฺขาราติ วุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 3.79) เอวํ นิทฺธาเรตฺวา สเหตุกํ กตฺวา วุจฺจมานตฺตา นิรุตฺติ, อภิลปียติ เอเตน อตฺโถติ อภิลาโปติ วุจฺจติฯ

นามญฺจ นาเมตํ จตุพฺพิธํ – สามญฺญนามํ, คุณนามํ, กิตฺติมนามํ, โอปปาติกนามนฺติฯ ตตฺถ ปฐมกปฺปิเกสุ มหาชเนน สมฺมนฺนิตฺวา ฐปิตตฺตา ‘‘มหาสมฺมโต’’ติ รญฺโญ นามํ สามญฺญนามํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘มหาชนสมฺมโตติ โข, วาเสฏฺฐ, ‘มหาสมฺมโต มหาสมฺมโต’ตฺเวว ปฐมํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺต’’นฺติ (ที. นิ. 3.131)ฯ ‘‘ธมฺมกถิโก ปํสุกูลิโก วินยธโร ติปิฏกธโร สทฺโธ สโต’’ติ เอวรูปํ คุณโต อาคตนามํ คุณนามํฯ ‘‘ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทีนิปิ ตถาคตสฺส อเนกานิ นามสตานิ คุณนามาเนวฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘อสงฺเขฺยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;

คุเณหิ นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นามสหสฺสโต’’ติฯ

ยํ ปน ชาตสฺส กุมารกสฺส นามคฺคหณทิวเส ทกฺขิเณยฺยานํ สกฺการํ กตฺวา สมีเป ฐิตา ญาตกา กปฺเปตฺวา ปกปฺเปตฺวา ‘‘อยํ อสุโก นามา’’ติ นามํ กโรนฺติ, อิทํ กิตฺติมนามํฯ ยา ปน ปุริมปญฺญตฺติ อปรปญฺญตฺติยํ ปตติ, ปุริมโวหาโร ปจฺฉิมโวหาเร ปตติฯ เสยฺยถิทํ, ปุริมกปฺเปปิ จนฺโท จนฺโทเยว นาม, เอตรหิปิ จนฺโทเยวฯ อตีเต สูริโย, สมุทฺโท, ปถวี, ปพฺพโต ปพฺพโตเยว นาม, เอตรหิปิ ปพฺพโตเยวาติ, อิทํ โอปปาติกนามํฯ

อิทํ จตุพฺพิธมฺปิ นามํ เอกํ นามเมว โหติ , ตํ โลกสงฺเกตมตฺตสิทฺธํ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานํฯ อญฺเญ ปน ‘‘นามํ นาม อตฺถโชตโก สทฺโท’’ติ วทนฺติฯ พลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคานํ วุตฺตนยานุสาเรเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ปฏิสมฺภิทาญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

29-31. ญาณตฺตยนิทฺเทสวณฺณนา

[78] ญาณตฺตยนิทฺเทเส นิมิตฺตนฺติ สงฺขารนิมิตฺตํฯ อนิมิตฺเตติ สงฺขารนิมิตฺตปฏิปกฺเข นิพฺพาเนฯ อธิมุตฺตตฺตาติ ตนฺนินฺนภาเวน จิตฺตสฺส วิสฺสฏฺฐตฺตาฯ ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสตีติ สงฺขารนิมิตฺตํ ญาเณน ผุสิตฺวา ผุสิตฺวา ตสฺส ภงฺคํ วิปสฺสนาญาเณเนว ปสฺสติฯ เอเตน ภงฺคานุปสฺสนา สิทฺธาฯ สา อนิจฺจานุปสฺสนํ สาเธติ, อนิจฺจสฺส ทุกฺขตฺตา สา ทุกฺขานุปสฺสนํ, ทุกฺขสฺส อนตฺตตฺตา สา อนตฺตานุปสฺสนนฺติ เอวเมตฺถ ติสฺโส อนุปสฺสนา วุตฺตา โหนฺติฯ อนิมิตฺโต วิหาโรติ นิมิตฺตํ ภยโต ทิฏฺฐตฺตา โส วิปสฺสนตฺตยวิหาโร อนิมิตฺตวิหาโร นาม โหติฯ ปณิธินฺติ ตณฺหํฯ อปฺปณิหิเตติ ตณฺหาปฏิปกฺเข นิพฺพาเนฯ อภินิเวสนฺติ อตฺตาภินิเวสํฯ สุญฺญเตติ อตฺตวิรหิเต นิพฺพาเนฯ สุญฺญโตติ สุญฺญํเยว สุญฺญโตฯ ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวาติ วิปากปฺปวตฺตํ สงฺขารุเปกฺขาย อชฺฌุเปกฺขิตฺวาฯ สุคติสงฺขาตวิปากปฺปวตฺตาภินนฺทิโน หิ สตฺตาฯ อยํ ปน ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตุกาโม ตํ ปวตฺตํ, สพฺพญฺจ สงฺขารคตํ อนิจฺจาทิโต ปสฺสิตฺวา อชฺฌุเปกฺขติเยวฯ เอวญฺหิ ทิฏฺเฐ ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตุํ สกฺโกติ, น อญฺญถาฯ อาวชฺชิตฺวาติ อาวชฺชเนน อาวชฺชิตฺวาฯ สมาปชฺชตีติ ผลสมาปตฺติํ ปฏิปชฺชติฯ อนิมิตฺตา สมาปตฺตีติ นิมิตฺตํ ภยโต ทิสฺวา สมาปนฺนตฺตา อนิมิตฺตา สมาปตฺติ นามฯ อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺตีติ วิปสฺสนาวิหารวเสน จ ผลสมาปตฺติวเสน จ ตทุภยํ นาม โหติฯ

[79] อิทานิ สงฺขารนิมิตฺตเมว วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต รูปนิมิตฺตนฺติอาทิมาหฯ ชรามรณคฺคหเณ วตฺตพฺพํ ปุพฺเพ วุตฺตเมวฯ ‘‘อญฺโญ อนิมิตฺตวิหาโร’’ติอาทีหิ วุตฺเตเยว นิคเมตฺวา ทสฺเสติฯ สงฺเขเปน วิหารฏฺเฐ ญาณํ นาม ผลสมาปตฺติยา ปุพฺพภาเค สงฺขารุเปกฺขาญาเณ ฐิตสฺส วิปสฺสนาวิหารนานตฺเต ญาณํ สมาปตฺตฏฺเฐ ญาณํ นาม ผลสมาปตฺตินานตฺเต ญาณํฯ วิหารสมาปตฺตฏฺเฐ ญาณํ นาม ตทุภยนานตฺเต ญาณํฯ